PATRON  NASZEJ  SZKOŁY

 ARMIA  KRAJOWA

Armia Krajowa kryptonimy PZP (Polski Związek Powstańczy). SZwK (Siły Zbrojne w Kraju), konspiracyjna organizacja wojskowa działająca w okresie II wojny światowej na obszarze państwa polskiego w granicach z 1939, podlegająca naczelnemu wodzowi, a przez niego Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej (RP) na wychodźstwie. Poprzedniczką AK była Służba Zwycięstwu Polski (SZP), utworzona 27 września 1939 roku przez gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, decyzją naczelnego wodza i premiera gen. Władysława Sikorskiego z 13 listopada 1939 roku powołano Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Komendantem głównym ZWZ z siedzibą we Francji był gen. Kazimierz Sosnkowski. Po klęsce Francji i przeniesieniu rządu polskiego i władz wojskowych do Wielkiej Brytanii (rozkazem z 30 czerwca 1940) gen. Sikorski ustanowił Komendę Główną w Kraju, na dowódcę powołał gen. Stefana Roweckiego "Grota", a 14 lutego 1942 roku przemianował ZWZ na AK. Po aresztowaniu "Grota" przez Niemców 30 czerwca 1943 roku dowódcą AK został gen. Tadeusz Komorowski "Bór"; dowodził do kapitulacji powstania warszawskiego 2 października 1944 roku. Ostatnim dowódcą AK był gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" - do rozwiązania AK 19 stycznia 1945 roku.
Podstawowym zadaniem AK była odbudowa państwa polskiego przez walkę zbrojną, której momentem kulminacyjnym miało być ogólnonarodowe powstanie. Generalna koncepcja działania AK zakładała trzy etapy walki: pierwszy - walka konspiracyjna (walka bieżąca, akcja bieżąca); drugi walka jawna w okresie powstania powszechnego; trzeci - odtwarzanie sił zbrojnych (powszechna mobilizacja i odtworzenie przedwojennej struktury Wojska Polskiego) i walka frontowa o wyzwolenie Polski oraz wytyczenie granic państwa.

Strona tytułowa "Biuletynu Informacyjnego" Komendy Głównej Armii Krajowej z 6 sierpnia 1942 roku.

Dowództwo AK stanowiło w Polsce Podziemnej samodzielny ośrodek władzy; jedynie przy podejmowaniu ważnych decyzji o znaczeniu ogólnonarodowym dowódca AK był zobowiązany do zasięgania opinii Delegata Rządu RP na Kraj. AK była podporządkowana Rządowi RP na wychodźstwie, ale nie podlegała Delegaturze Rządu RP na Kraj, która wraz z Politycznym Komitetem Porozumiewawczym stanowiła odrębny, cywilno-polityczny ośrodek władzy.
Początkowo zakładano, że organizacja będzie miała charakter kadrowy, ale po upadku Francji, kiedy okazało się, że przyjdzie toczyć długotrwałą walkę z Niemcami, zrodziła się koncepcja powstania powszechnego oraz przekształcenia się w organizację masową. Prowadzono tzw. akcję scaleniową, której celem było pełne zespolenie całości zbrojnej konspiracji pod egidą AK.
Scalono (podporządkowano) m.in. w styczniu 1940 roku Gwardię Ludową WRN, w styczniu-lutym 1940 roku Organizację Orła Białego, we wrześniu 1941 roku Konfederację Zbrojną, w lutym 1942 roku część Komendy Obrońców Polski, w marcu 1942 roku Polskę Niepodległą i Oddziały Wojskowe Unii, w sierpniu 1942 roku Polską Organizację Zbrojną, w listopadzie 1942 roku Narodową Organizację Wojskową, w marcu 1943 roku Tajną Organizację Wojskową, w maju 1943 roku oddziały taktyczne Batalionów Chłopskich (BCh). Komendant BCh Franciszek Kamiński został mianowany pułkownikiem czasu wojny i włączony do sztabu Komendy Głównej AK (KG AK). Oddziały terenowe BCh częściowo zostały podporządkowane AK, lecz zachowały swoje związki ze Stronnictwem Ludowym (SL); również nie wszystkie organizacje wojskowe innych partii i stronnictw zostały włączone do AK, mimo to akcja scaleniowa była dużym sukcesem AK, która stała się najliczniejszą i najsilniejszą organizacją wojskową w okupowanej Polsce.
AK była wojskiem polskim o ochotniczym zaciągu; stanowiła część składową polskich sił zbrojnych. Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi AK były plutony, dzielące się na pełne (35-50 osób) i szkieletowe (16-25 osób); dowódcy plutonów szkieletowych musieli mieć kandydatów do zaciągu na wypadek mobilizacji. Wiosną 1944 roku AK miała 6.287 plutonów pełnych, 2.633 plutony szkieletowe. AK w tym czasie liczyła (bez kandydatów do plutonów szkieletowych) ok. 380.000 żołnierzy (jesienią 1941 roku - ok. 100.000, w 1943 roku - ok. 300.000).
Podstawowy trzon kadry dowódczej AK stanowili podchorążowie i podoficerowie (95.000 na ogólną liczbę 106.000 kadry w lutym 1944 roku); wśród oficerów dominowali, zwłaszcza w ogniwach terenowych, oficerowie rezerwy. Ważnym uzupełnieniem kadry dowódczej byli oficerowie przeszkoleni w Wielkiej Brytanii i przerzuceni do kraju (tzw. "Cichociemni"). W kraju podstawowym źródłem uzupełnienia było kształcenie na Zastępczych Kursach Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty i Zastępczych Kursach Szkoły Podoficerów Piechoty, które w 1942-1944 ukończyło 8.547 elewów; niezależnie prowadzono szkolenie specjalistyczne żołnierzy na potrzeby bieżącej i przyszłej walki powstańczej. Dużą rolę w działalności AK odgrywały kobiety, które stanowiły 10% całego stanu. Pracowały w służbie sanitarnej, w łączności, wywiadzie, kwatermistrzostwie, propagandzie, kolportażu i w warsztatach zbrojeniowych. Niektóre służyły w oddziałach bojowych. Kobiety stanowiły też dużą część nieformalnego (tzn. niezaprzysiężonego) zaplecza społecznego AK. W lutym 1942 roku rozkazem gen. Roweckiego została powołana Wojskowa Służba Kobiet (WSK).
AK kierował komendant główny, używający również tytułu komendanta sił zbrojnych w kraju, oraz jego organ Komenda Główna (KG) o następującym składzie: Oddział I Organizacyjny (płk Antoni Sanojca, ppłk Franciszek Kamiński), Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy (ppłk Wacław Rudolf Berka, ppłk Marian Drobik, płk Kazimierz Wincenty Iranek-Osmecki, ppłk Bohdan Zieliński), Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy (gen. Stanisław Tatar, płk Józef Szostak, mjr Jan Kamieński), Oddział IV Kwatermistrzowski (płk Adam Świtalski, płk Zygmunt Miłkowski), Oddział V Łączności (mjr Leon Chendyński, płk Kazimierz Józef Pluta-Czachowski), z którego wydzielono później Oddział V-K Łączności Konspiracyjnej (mjr Janina Karasiówna, Halina Piwońska) i Oddział V-O Łączności Operacyjnej (płk Pluta-Czachowski, mjr Stanisław Jodłowski), Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy (mjr Tadeusz Kruk-Strzelecki, płk Jan Rzepecki, kpt. Kazimierz Moczarski), Oddział VII Finansów i Kontroli (płk Stanisław Thun, mjr Edward Lubowiecki), komenda Kierownictwa Dywersji (płk August Emil Fieldorf, ppłk Jan Mazurkiewicz), Szefostwo Biur Wojskowych (ppłk Ludwik Muzyczka), Szefostwo Służby Sprawiedliwości (płk Konrad Zieliński, płk Witold Stefan Szulborski), Duszpasterstwo (księża: płk Tadeusz Julian Jachimowski, kapelan Stanisław Kowalczyk, płk Jerzy Sienkiewicz). Ścisły sztab tworzyli: I zastępca szefa sztabu i szef operacji (gen. Stanisław Tatar, płk Janusz Bogdan Bokszczanin, gen. Leopold Okulicki), szef Oddziału IV pełniący jednocześnie funkcję II zastępcy szefa sztabu, szef Oddziału V będący jednocześnie zastępcą szefa sztabu ds. dowodzenia oraz szef Oddziału I, czyli zastępca szefa sztabu do spraw organizacyjnych.
Strukturę terytorialną AK oparto na przedwojennym podziale administracyjnym: obszar - kilka województw, okręg województwo, obwód - powiat. W końcu 1943 roku KG AK podlegały bezpośrednio cztery obszary: białostocki (okręgi Białystok, Nowogródek, Polesie), lwowski (okręgi Lwów, Tarnopol, Stanisławów), zachodni (okręgi Poznań i Pomorze), warszawski (podokręgi wschodni, zachodni i północny) oraz siedem okręgów (Warszawa Miasto, Kielce, Łódź, Kraków, Śląsk, Lublin, Wilno). Składową częścią AK były również Oddziały AK Węgry (od połowy 1943 roku) oraz Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza (tzw. Oddział VI).
Na czele obszarów, okręgów, obwodów i placówek stali komendanci. Nad wyszkoleniem oficerów i oddziałów obwodów czuwali inspektorzy rejonowi; byli oni przeznaczeni do objęcia - w fazie powszechnego odtwarzania sił zbrojnych dowodzenia wielkimi jednostkami AK (pułki, brygady, dywizje), tworzonymi ze stanu kilku obwodów.

Oddział Armii Krajowej przed wyruszeniem do walki w powstaniu warszawskim.

Zgodnie z generalną koncepcją działania AK, zakładającą trzy etapy walki (w konspiracji, w powstaniu, na froncie), w pierwszym etapie AK nie podejmowała walki zbrojnej na dużą skalę. Podstawowymi formami walki konspiracyjnej były: 1) działalność informacyjna i propagandowa, mająca na celu umacnianie niezłomnej postawy patriotycznej społeczeństwa polskiego, mobilizująca do oporu przeciw okupantowi (czasopisma, plakaty, ulotki, hasła pisane na murach); 2) wojna psychologiczna z Niemcami, tzw. akcja "N" (produkcja i kolportaż wydawnictw w języku niemieckim podrywających zaufanie wojska i społeczeństwa niemieckiego do Hitlera i NSDAP); 3) wywiad wojskowy na rzecz koalicji antyhitlerowskiej; 4) sabotaż gospodarczy i przemysłowy; 5) dywersja zbrojna; 6) walka partyzancka. Do ważnych zadań tego etapu należało też szkolenie wojskowe, prowadzone we wszystkich oddziałach na terenie całego kraju, a także w konspiracyjnych podchorążówkach i szkołach podoficerskich oraz na specjalnych kursach (dywersyjnych i motoryzacyjnych). Broń gromadzono już od 1939; zbierano ją na polach bitew wrześniowych, później zdobywano na Niemcach w lokalnych akcjach zbrojnych i produkowano w konspiracyjnych wytwórniach na terenie całego kraju.
AK prowadziła konspiracyjną produkcję broni i sprzętu wojskowego. W sierpniu 1942 poszczególne inicjatywy scentralizowano, powołując w KG AK Kierownictwo Produkcji Konspiracyjnej. Produkowano seryjnie: dwa typy pistoletów maszynowych (Sten, Błyskawica), dwa rodzaje granatów ręcznych (filipinka, sidolówka), materiał wybuchowy (szedyt i amonit) oraz materiał inicjujący (piorunian rtęci i tetryl do wyrobu spłonek jako detonator), miotacze ognia i sprzęt dywersyjno-sabotażowy (kolce przeciwoponowe, środki zapalające, zapalniki, miny). Na szerszą skalę wytwarzano także sprzęt łączności (radiostacje).
Rząd RP na wychodźstwie i Polskie Siły Zbrojne (PSZ) na Zachodzie świadczyły na rzecz AK pomoc w kadrze, pieniądzach, broni i sprzęcie wojskowym, przerzucanych samolotami na zorganizowane w kraju zrzutowiska. Ogółem w okresie luty 1941 roku - grudzień 1944 roku startowało 858 samolotów, z czego 480 lotów zakończyło się zrzutem, a 3 lądowaniem na konspiracyjnych lotniskach (operacje "Most"). W lotach do Polski stracono 70 samolotów. Wysłano do Polski 317 cichociemnych, 29 kurierów politycznych, 670 ton sprzętu (odebrano 443 tony), ok. 35.000.000 dolarów i 19.000.000 marek niemieckich.
Do zadań walki bieżącej ZWZ powołał wiosną 1940 roku wydzielony pion pod nazwą Związek Odwetu (ZO), jesienią 1941 roku specjalną organizację "Wachlarz", a w maju 1942 roku "Osę". W listopadzie 1942 roku dowództwo AK na bazie tych organizacji utworzyło nowy pion bojowy Kedyw. W grudniu 1942 roku oddziały dyspozycyjne Kedywu AK stanęły do walki w obronie Zamojszczyzny, gdzie przeprowadziły ponad 300 akcji zbrojnych przeciw Niemcom (w tym 30 na liniach kolejowych), przyczyniając się wspólnie z BCh do zaprzestania wysiedleń i pacyfikacji.
Przez cały czas okupacji ośrodkiem dyspozycji i jednocześnie oporu czynnego była Warszawa; akcje małego sabotażu i dywersji zbrojnej były tu zjawiskiem codziennym. Najgłośniejsze akcje AK w Warszawie: akcja "Wieniec", przeprowadzona przez ZO w nocy 7/8 października 1942 roku, w której wysadzono siedem torów i pociągów na liniach warszawskiego węzła kolejowego, blokując na długi czas komunikację; akcja pod Arsenałem 26 marzec 1943 roku, w której harcerski oddział bojowy Kedywu KG (Oddział Specjalny "Jerzy") odbił ponad 20 więźniów przewożonych pod konwojem policji niemieckiej z centrali gestapo przy Alei Szucha do więzienia na Pawiaku; akcja "Góral" 12 sierpień 1943 roku, w której oddziały dyspozycyjne Kedywu KG AK zaatakowały w rejonie placu Zamkowego transport przewożący pieniądze i zdobyły 105.000.000 zł okupacyjnych; akcja "Kutschera" 1 lutego 1944 roku, w której kompania dywersyjna Kedywu KG "Pegaz" (późniejszy "Parasol") dokonała udanego zamachu na szefa SS i policji dystryktu warszawskiego gen. Franza Kutscherę.
Oddziały dywersyjne i partyzanckie AK przeprowadziły wiele akcji bojowych i dywersyjnych, jak jednoczesne uderzenia w wielu punktach w transport kolejowy (akcje "Wieniec" I i II, "Odwet kolejowy", "Jula"), ataki na niemieckie posterunki graniczne ("Taśma"), obrona Zamojszczyzny, a na kresach wschodnich obrona ludności przed nacjonalistami ukraińskimi i partyzantką sowiecką. Atakowano więzienia i areszty; do najbardziej znanych akcji należy odbicie więźniów pod Celestynowem, z więzień w Biłgoraju, Jaśle, Kalwarii Zebrzydowskiej, Kielcach, Końskich, Opatowie, Mielcu, Pińsku. W akcjach odwetowych dokonano zamachów na wielu funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego i policyjnego, m.in. na dwu wyższych dowódców SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie gen. Friedricha Wilhelma Krügera i Wilhelma Koppego (nieudane). AK udzieliła także pomocy konspiracji żydowskiej, zaopatrując ją m.in. w środki walki i wspomagając akcjami zbrojnymi w czasie powstania w getcie warszawskim.

Wiosną 1943 roku dowództwo AK przystąpiło do tworzenia oddziałów partyzanckich; na przełomie 1943-1944 roku AK miała 54 oddziały partyzanckie, 21 oddziałów dywersyjnych i 95 patroli dywersyjnych, a ogólna liczba partyzantów sięgała kilkunastu tysięcy. Partyzanci likwidowali posterunki policji i administracji okupanta, udaremniali ściąganie przymusowych kontyngentów i danin, atakowali mniejsze garnizony wojskowe, niszczyli szlaki komunikacyjne i dezorganizowali sieć łączności. Wiosną 1944 roku oddziały partyzanckie AK zaczęły dynamicznie rosnąć; w połowie roku liczyły ponad 60.000 osób.
Zmiany zachodzące w sytuacji militarnej i politycznej, które doprowadziły do konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie (1943 roku), sprawiły, że dowództwo AK w porozumieniu z Rządem RP na wychodźstwie poddało rewizji obowiązujący plan powstania (Raport operacyjny nr 154 z 8 września 1942 roku) i w listopadzie 1943 roku opracowało nowy plan operacyjny na wypadek odwrotu Niemców na froncie wschodnim; plan ten nosił kryptonim - "Burza". Po upadku powstania warszawskiego AK walczyła jeszcze na innych terenach w całym kraju.
W walkach partyzanckich podczas akcji "Burza", stanowiącej końcowy etap działalności partyzanckiej, wzięło udział ponad 100.000 żołnierzy AK. Rezultatem tych walk było uwolnienie spod okupacji niemieckiej pokaźnych terytoriów przede wszystkim na terenach wschodnich; na niektórych powstały przejściowo republiki partyzanckie, np. Republika Pińczowska, Republika Babiogórska (w wyzwalaniu terenów i tworzeniu tych republik brały także udział oddziały BCh i Armii Ludowej - AL) czy Rzeczpospolita Turgielska AK na Wileńszczyźnie (egzystująca od marca do lipca 1944 roku). W akcji "Burza" nieraz dochodziło do współdziałania bojowego z nadciągającymi sowieckimi jednostkami liniowymi, jednak współdziałanie to z reguły kończyło się dramatem żołnierzy AK rozbrajanych i więzionych przez stronę sowiecką dążącą do zlikwidowania niezależnych od siebie sił zbrojnych. "Burza", której celem była obrona integralności i suwerenności ziem polskich, została potraktowana przez Związek Sowiecki jako akcja antysowiecka. W rezultacie deportowano ok. 50.000 żołnierzy AK.
Rezultaty akcji zbrojnych AK wyrażają się przede wszystkim w wiązaniu na terenie Polski znacznych sił niemieckich, w paraliżowaniu transportu, gł. kolejowego, i przeciwdziałaniu wykorzystywania potencjału gospodarczego Polski dla celów wojennych Niemiec. Według niepełnych danych z raportów AK, od stycznia 1941 roku do czerwca 1944 roku oddziały AK wykonały w Polsce ponad 230.000 akcji sabotażu i dywersji; uszkodzono prawie 7.000 parowozów i ponad 19.000 wagonów kolejowych, wykolejono ponad 700 transportów kolejowych, dokonano ok. 6.000 zamachów na Niemców i zlikwidowano ponad 2.000 agentów Gestapo. Grupy uderzeniowe Kedywu i oddziały partyzanckie AK rozbiły wiele więzień hitlerowskich, uwalniając więźniów (85 akcji na więzienia i transporty więźniów). Wykonano tysiące akcji na sieć łączności, na jednostki wojska i policji niemieckiej, na urzędy różnego szczebla, na zakłady przemysłowe i warsztaty pracujące na potrzeby wojska, na majątki ziemskie, młyny i gorzelnie, na placówki straży leśnej i granicznej. Tylko w okresie styczeń 1943 roku czerwiec 1944 roku stoczono 169 bitew. W walce o niepodległość Polski AK poniosła wysokie straty; oblicza się, że do końca 1944 roku zginęło 100.000 żołnierzy AK, w tym połowa całego korpusu oficerskiego, tj. ok. 10.000 oficerów i podchorążych.
Po upadku powstania warszawskiego do niewoli dostała się niemal cała KG AK; spowodowało to dezorganizację w szeregach AK. Odtworzenie aparatu dowodzenia przez gen. Leopolda Okulickiego i wysiłki w celu przywrócenia AK poprzedniej sprawności zakończyły się tylko częściowym sukcesem. 19 stycznia 1945 roku AK rozkazem dowódcy AK gen. Leopolda Okulickiego została rozwiązana. Część oficerów i żołnierzy AK, członków tworzonej od wiosny 1944 roku kadrowej organizacji "Nie" (od "Niepodległość"), wraz z gen. Leopoldem Okulicki pozostała w konspiracji. Aresztowanie gen. Augusta Emila Fieldorfa i Leopolda Okulickiego przez władze sowieckie sprawiło, iż organizacja nie rozwinęła znaczniejszej działalności. W jej miejsce, również z członków AK, w maju 1945 roku płk Jan Rzepecki założył Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, organizację o charakterze wojskowo-politycznym. Brak perspektyw zbrojnej walki o niezawisłość Polski spowodował rozwiązanie Delegatury w sierpniu 1945 roku i powołanie organizacji o charakterze politycznym "Wolność i Niezawisłość" (WiN).

Jednostki AK

Biuro Informacji i Propagandy (BIP)

Oddział Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK), podległy bezpośrednio dowódcy AK, utworzony w październiku 1939 roku w ramach Służby Zwycięstwu Polski (SZP). Zadaniem BIP było kierowanie polską propagandą niepodległościową przy jednoczesnym zwalczaniu propagandy niemieckiej. Podstawową formą propagandy AK była prasa podziemna, wydawnictwa książkowe i ulotki. Ogólny nakład miesięczny prasy AK w kraju sięgał 200.000 egzemplarzy. Najbardziej rozpowszechnione i najpoczytniejsze pismo podziemne to "Biuletyn Informacyjny" (red. Aleksander Kamiński i Kazimierz Feliks Kumaniecki). Wśród, innych pism AK (m.in. "Wiadomości Polskie", "Insurekcja", "Żołnierz Polski") ukazywał się miesięcznik "Głos Ojczyzny", przeznaczony dla Polaków w obozach jenieckich i w obozach pracy w Niemczech. Oprócz prasy centralnej każdy okręg AK miał własną prasę podziemną. Poza pismami informacyjnymi drukarnie konspiracyjne AK wydawały książki, broszury, instrukcje wojskowe i śpiewniki patriotyczne. Odrębnym działem pracy propagandowej było prowadzenie wojny psychologicznej z Niemcami w ramach akcji "N" (propaganda dywersyjna wśród Niemców). Do zadań BIP należała także rejestracja zbrodni okupanta oraz studiowanie zagadnień politycznych i społecznych okupowanego kraju. Szefami BIP byli: mjr Tadeusz Kruk-Strzelecki, płk Jan Rzepecki, kpt. Kazimierz Moczarski.

Związek Odwetu (ZO)   

Samodzielny pion organizacyjny Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), od 1942 roku Armii Krajowej (AK), powołany jako organ walki bieżącej rozkazem komendanta głównego ZWZ z 20 kwietnia 1940 roku. Celem ZO było natychmiastowe podjęcie czynnej walki z Niemcami przez akty dywersji technicznej (sabotaż kolejowy i przemysłowy) oraz działania bojowe i akcje odwetowe. Komendantem ZO był szef Wydziału Saperów ZWZ ppłk Franciszek Niepokólczycki "Teodor". Komenda Główna ZO (KG ZO) ze sztabem i aparatem naukowo-technicznym znajdowała się w Warszawie. Oddziały dyspozycyjne KG ZO składały się początkowo z patroli saperskich oraz zespołów sabotażowych, które zostały rozbudowane i przekształcone w oddziały specjalne ("Osjan", "Lena", "Dysk", zespół saperski "Sęka"). W drugiej połowie 1942 roku z oddziałów tych sformowano dużą jednostkę dywersyjno-bojową Oddział Dyspozycyjny KG ZO "Motor". W końcu 1942 roku "Motor" wraz z innymi oddziałami i wszystkimi strukturami ZO został włączony do Kedywu.

"Wachlarz"

Wydzielona organizacja dywersyjna Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), od 1942 roku Armii Krajowej (AK), działająca od września 1941 roku do marca 1943 roku na zapleczu niemieckiego frontu wschodniego. Liczyła ponad 1.000 osób. Głównym zadaniem "Wachlarza" było przygotowanie i realizacja planu "Osłona", przewidywanego na moment wybuchu ogólnonarodowego powstania. Według tego planu "Wachlarz" miał przez sabotaż i dywersję na szlakach komunikacyjnych powstrzymać napływ wojsk niemieckich z frontu wschodniego na teren centralnej Polski, wyręczając w tym okręgi wschodnie AK, nie przygotowane na razie do natychmiastowego podjęcia zadań bojowych. Działalność bojowa "Wachlarza" miała być w zasadzie rozwijana na wschód od granicy państwowej z 1939 roku. Rejon działania "Wachlarza" został podzielony na pięć odcinków, nazywanych także kierunkami. Dowództwo odcinka I miało siedzibę we Lwowie, II - w Równem, III - w Brześciu, IV - w Mińsku i V - w Wilnie. Komendantem "Wachlarza" został ppłk Jan Włodarkiewicz "Damian"; po jego śmierci w marcu 1942 roku - ppłk Remigiusz Grocholski "Brochowicz". Kadra "Wachlarza", do której przydzielono 32 skoczków spadochronowych przeszkolonych w Wielkiej Brytanii (tzw. cichociemni), miała być przerzucona na zaplecze frontu wschodniego i rozmieszczona w terenie (zakonspirowana jako robotnicy przedsiębiorstw wykonujących prace dla Niemców); z centrum na wschód przerzucono 500 osób, taka sama liczba osób została włączona do "Wachlarza" z okręgów wschodnich AK. W czasie przygotowań do generalnej akcji dywersyjnej patrole "Wachlarza" wykonały ponad 20 udanych akcji bojowych, wykoleiły 12 pociągów i wysadziły kilka mostów kolejowych. Straty własne wyniosły ok. 20 osób zabitych i ok. 60 aresztowanych (większość zginęła). Gdy w 1942 roku nastąpił dynamiczny rozwój okręgów wschodnich AK, Komenda Główna zlikwidowała odrębność organizacyjną "Wachlarza" i włączyła go na początku 1943 roku do Kedywów tych okręgów.

"Osa"

Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych, samodzielna organizacja dywersyjna powołana w maju 1942 roku jako organ walki bieżącej Armii Krajowej (AK). Podporządkowana bezpośrednio dowódcy AK, wykonywała akcje bojowe na jego zlecenia; celem akcji była likwidacja czołowych przedstawicieli aparatu okupacyjnego. Do końca listopada 1942 "Osa" składała się z dwu oddziałów: warszawskiego i krakowskiego. W grudniu 1942 roku utworzono trzeci człon "Osy" o kryptonimie "Zagralin", przeznaczony do prowadzenia dywersji na obszarze Niemiec. Organizatorem i dowódcą "Osy" był ppłk J. Szajewski "Philipp". W lutym 1943 roku "Osa" została włączona do Kedywu Komendy Głównej AK (Kedyw KG AK) jako oddział dyspozycyjny "Kosa"; odtąd podlegała komendantowi Kedywu KG AK. W czerwcu 1943 roku na skutek dekonspiracji "Kosa" została prawie doszczętnie rozbita przez Niemców; nieliczni pozostali przy życiu żołnierze oddziału zostali w lipcu 1943 roku przydzieleni do "Motoru".

Kedyw   

Kierownictwo Dywersji, organ walki czynnej Armii Krajowej (AK) utworzony w listopadzie 1942 roku w wyniku połączenia Związku Odwetu (ZO), "Wachlarza", "Osy" i oddziałów dywersyjno-bojowych innych organizacji konspiracyjnych, m. in. Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW). Socjalistycznej Organizacji Bojowej (SOB), Konfederacji Narodu (KN). Do Kedywu zostały włączone Grupy Szturmowe Szarych Szeregów Chorągwi Warszawskiej, z których sformowano Oddział Specjalny (OS) "Jerzy". Na przełomie 1942 roku i 1943 roku został utworzony organizacyjny pion walki czynnej na wszystkich szczeblach AK: Kedyw Komendy Głównej AK (Kedyw KG AK), Kedywy obszarów, Kedywy okręgów, oficerowie dywersji obwodów.
Cele Kedywu zostały określone w rozkazie dowódcy AK nr 84 z 22 stycznia 1943 roku: nękanie okupanta i zadawanie mu ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową oraz stosowanie wobec okupanta odwetu za akty gwałtu; przez wykonywanie zadań bojowych - przygotowanie żołnierzy do walki w powstaniu, zaktywizowanie oporu społeczeństwa i utrzymywanie atmosfery gotowości do walki. Kierunki i zadania akcji bojowej Kedywu. (określone zarządzeniem KG AK z 13 marca 1943 roku) to: dywersja techniczna uderzenia na linie kolejowe, mosty, drogi, telekomunikację, przemysł wojenny, urzędy i magazyny; sabotaż na kolei, na poczcie i na wszystkich odcinkach pracy; terror w stosunku do wyróżniających się okrucieństwem Niemców, folksdojczów i kolaborantów; odwet za wysiedlenia, łapanki, egzekucje i represje; samoobrona uwalnianie aresztowanych i więzionych przez akcje bojowe na transporty, więzienia, obozy i miejsca straceń oraz walka partyzancka.
Komendantem Kedywu KG AK został płk August Emil Fieldorf "Nil"; od lutego 1944 roku komendantem Kedywu KG był ppłk Jan Mazurkiewicz "Radosław". Kedyw KG utworzył własne wewnętrzne struktury organizacyjne, jak: wywiad bojowy i kontrwywiad, łączność, służba sanitarna, biuro studiów, centralna produkcja środków walki, centrum zaopatrzenia terenu, kursy dywersji. Do dyspozycji komendanta Kedywu KG postawiono oddziały przejęte z ZO, z których największy był "Motor" (rozbudowany w 1943 roku do stanu pułku). "Motor" kilkakrotnie zmieniał kryptonimy: "Sztuka" (wrzesień 1943 roku), "Deska" (styczeń 1944 roku) i "Broda" (maj 1944 roku). W skład "Motoru" wszedł harcerski OS "Jerzy" (drugi kryptonim OS "Wisła"), przeformowany we wrześniu 1943 roku w batalion "Zośka" (dowódca ppor. Ryszard Białous "Jerzy"). Poza "Motorem" Kedyw dysponował oddziałami do zadań specjalnych, jak powołana w sierpniu 1943 roku kompania dywersyjna "Agat", od stycznia 1944 roku działająca pod kryptonimem "Pegaz", w maju 1944 roku przeformowana w batalion "Parasol" (dowódca kpt. Adam Borys "Pług") oraz OS "Anatol", przeformowany w maju 1944 roku w batalion "Miotła" (dowódca Seweryn Skowroński "Anatol"). Przed wybuchem powstania warszawskiego oddziały dyspozycyjne Kedywu KG liczyły ponad l.500 żołnierzy; w czasie powstania walczyły w składzie zgrupowania "Radosław".

Wywiad Armii Krajowej

służba informacyjno-rozpoznawcza Armii Krajowej (AK). Działalność wywiadu obejmowała: rozpoznawanie nieprzyjacielskich wojsk naziemnych i lotniczych w Polsce oraz na okupowanych przez wojska niemieckie terenach Związku Sowieckiego, rozpoznawanie portów i baz marynarki wojennej na Morzu Bałtyckim oraz Morzu Północnym, wywiad gospodarczy w Polsce i Niemczech (łącznie ze skutkami bombardowań powietrznych), śledzenie nastrojów armii i społeczeństwa niemieckiego. Pracami tymi kierował wywiad ofensywny. Oddziału II Informacyjno-Wywiadowczego Sztabu Komendy Głównej AK (KG AK), składający się z wydziałów: zachodniego, krajowego, wschodniego i biura studiów. Pracował ponadto wywiad obronny, czyli kontrwywiad, który chronił własne szeregi przed przenikaniem wroga. Podstawową część wywiadu AK stanowiły sieci wywiadowcze; najbardziej znane to "Stragan" sieć działająca głównie na terenie Niemiec, "Lombard" sieć wywiadowcza pracująca do połowy 1943 roku głównie na terenie Generalnego Gubernatorstwa (GG), a po rozbiciu "Straganu" również na terenie Niemiec, oraz sieć "WW 72" (później kryptonim "Pralnia"), czyli wywiad wschodni. Materiały wywiadowcze AK były wysoko cenione przez sztaby aliantów i stanowiły poważny wkład do walki z Niemcami. Sukcesem wywiadu AK było m.in. wczesne rozpoznanie koncentracji wojsk niemieckich przygotowujących się do ataku na Związek Sowiecki. W 1942 roku wywiad AK pracował pośrednio także na rzecz Armii Czerwonej, prowadząc m.in. identyfikację niemieckich dowództw i dywizji przerzucanych przez teren Polski; sporządzone przez wywiad AK wykazy jednostek niemieckich były podstawą kartotek ewidencyjnych prowadzonych przez sztaby alianckie. Wywiad AK zdobył informacje o miejscu prób z rakietami V-1 i V-2.

© 2008 www.gm8.resman.pl